Αμπελάκια

I

Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 390 μ., 434 κάτ.) του νομού Λαρίσης. Βρίσκεται στις ΒΔ πλαγιές της Όσσας και αποτελεί έδρα της ομώνυμης κοινότητας

Ιστορία.Η ανάγνωση επιγραφών βεβαιώνει πως τα Α. υπήρχαν τον 16ο αι.· σε αυτή την εποχή φαίνεται να ανάγονται και οι παλαιότερες τοιχογραφίες στον ναό του Αγίου Γεωργίου. Για την αρχαιότερη ιστορία τους και τη χρονολογία ίδρυσής τους ελάχιστα θετικά στοιχεία υπάρχουν και παραμένει άγνωστο, ποιοι έχτισαν τα Α. και πώς ονομαζόταν προηγουμένως η τοποθεσία.

Τα Α. παίζουν τον ιστορικό τους ρόλο περίπου στο τέλος του 18ου αι., υπό τον τουρκικό ζυγό, με τη συγκρότηση μιας συνεργατικής εταιρείας, που είχε ως βάση την επεξεργασία και τη βαφή των νημάτων. Στη βαφή αυτή με ερυθρόδανο (ριζάρι) οι Αμπελακιώτες επέδειξαν ιδιαίτερες ικανότητες και η επιτυχία του ανεξίτηλου βαθυκόκκινου χρώματος, που θεωρήθηκε ένα από τα μυστικά της τέχνης τους, είχε ως αποτέλεσμα ακόμα και τα φημισμένα στην Ευρώπη αγγλικά εργοστάσια να υποφέρουν από τον ανταγωνισμό. Η ομοιομορφία και η λάμψη της βαφής οφείλονταν κυρίως στη φροντίδα κατά τη λεύκανση του βαμβακιού, αλλά και στη χρησιμοποίηση και άλλων ουσιών, εκτός του ριζαριού, όπως αλισίβα από διάλυμα στάχτης (τα καλιά), βαφικής ουσίας από βελανίδια (το μαζί) κ.ά. Υπήρχε λοιπόν ειδική μέθοδος κοκκινοβαφής, ενώ 24 νηματοβαφεία επιδίδονταν εντατικά σε αυτή.

Ήδη από το 1771 λειτουργούσαν στα Α. μικρές συντροφιές, που είχαν σκοπό την εκμετάλλευση των παραγόμενων ερυθρών νημάτων. Κατά καιρούς έγιναν προσπάθειες συνεργασίας των μεμονωμένων αυτών εταιρειών για την αντιμετώπιση του ανταγωνισμού και την εδραίωση της βιοτεχνίας τους. H συνένωση σε μια Κοινή Συντροφιά έγινε τελικά το 1778, όπως γνωρίζουμε από την αλληλογραφία του Γεωργίου Σβαρτς, που ήταν και ο κυριότερος μέτοχος. Έτσι δημιουργήθηκε ένα είδος ετερόρρυθμης εταιρείας, όπου ο κάθε ιδιοκτήτης νηματοβαφείου κατέβαλε ένα ορισμένο ποσό, που κυμαινόταν από 5.000 μέχρι 20.000 γρόσια· o περιορισμός αυτός θεωρήθηκε απαραίτητος για την πρόληψη ανεξέλεγκτης οικονομικής επικράτησης. Τα υπόλοιπα κεφάλαια, όπως και οι οικονομίες των εταίρων, καταθέτονταν υποχρεωτικά στα κοινοτικά ταμιευτήρια με τόκο 10-12%. Συνεταιριστικές μερίδες είχαν επίσης και οι εργάτες, κατά ομάδες αρχικά, ωσότου συμπληρωθεί ατομική συνεταιριστική μερίδα. Οι κτηματίες προσέφεραν τα χωράφια τους για καλλιέργεια βαμβακιού και ριζαριού. Έχουμε δηλαδή για πρώτη φορά στην υπόδουλη Ελλάδα μια κοινοπραξία κεφαλαίου και εργασίας με τρεις διευθυντές, που είχαν την επωνυμία της επιχείρησης και το δικαίωμα υπογραφής. H υπογραφή αναγνωριζόταν υπό την επωνυμία: Αδελφοί Σβαρτς και συντροφία. Το δικαίωμα υπογραφής είχαν επίσης τρεις συνεταίροι, που είχαν την έδρα τους στη Βιέννη και έργο των οποίων ήταν να δέχονται τα βιομηχανικά προϊόντα των Α. και να τα διοχετεύουν σε διάφορες πόλεις (Λειψία, Τεργέστη, Βουδαπέστη, Άμστερνταμ, Λιόν, Λονδίνο, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη), όπου υπήρχαν πρακτορεία. Τα πρακτορεία αυτά διευθύνονταν επίσης από Αμπελακιώτες και είχαν την ίδια αποστολή, δηλαδή να παραλαμβάνουν και να διοχετεύουν τα προϊόντα στην τοπική αγορά. Είναι φανερό ότι μία από τις βασικές αιτίες της προόδου του συνεταιρισμού υπήρξε η δραστηριότητα που ανέπτυξαν οι αντιπροσώποι της Συντροφιάς στο εξωτερικό. Εκτός από το διοικητικό συμβούλιο, που εκλεγόταν κάθε τρία χρόνια, και τους αντιπροσώπους του εξωτερικού, υπήρχε και δωδεκαμελής εφορία, δηλαδή εξελεγκτική επιτροπή, στην οποία το διοικητικό συμβούλιο υπέβαλε κάθε τρεις μήνες τη γενική κατάσταση των εταιρικών λογαριασμών και στο τέλος του έτους τον γενικό ισολογισμό.

Κατά τον Γάλλο πρόξενο Μποζούρ, ποτέ άλλοτε δεν ιδρύθηκε εταιρεία με ευνοϊκότερους όρους. Πραγματικά, η ετήσια απόδοση έφτασε στο 60-100%. Και επειδή από τα κέρδη μοιραζόταν μόνο το 10%, τα κεφάλαια γρήγορα αυξήθηκαν από 600.000 γρόσια σε 1.000.000. Ένα μέρος από τα κέρδη το διέθεταν για συντήρηση σχολών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, αλλά και για φόρους και δώρα προς τους Τούρκους πασάδες. Με αυτό τον τρόπο οι Αμπελακιώτες είχαν αποκτήσει ένα είδος προνομιακής αυτονομίας.

Στη Σχολή Αμπελακίων, το περίφημο Ελληνομουσείον,δίδαξαν διάσημοι διδάσκαλοι του Γένους, όπως o Νεόφυτος Δούκας, o Ευγένιος Βούλγαρις, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Κωνσταντίνος Κούμας και ο Αδαμάντιος Μάνιαρης, o οποίος και κληροδότησε στην κοινότητα μέρος της περιουσίας του για συντήρηση της σχολής. Αναφέρεται μάλιστα και κάποια συνεργασία του Άνθιμου Γαζή με τον Γρηγόριο Κωνσταντά, με σκοπό την ίδρυση στα Α. Ακαδημίας ως κέντρου του νεοελληνικού διαφωτισμού. Επίσης, στα Α. ιδρύθηκε η πρώτη σκηνή νεοελληνικού θεάτρου. Όλα αυτά, μαζί με τα περίφημα αρχοντικά –σε ύφος προηγμένης τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής με ευρωπαϊκή επίδραση, ιδίως στην εσωτερική διακόσμηση– από τα οποία σήμερα σώζεται σε καλή κατάσταση μόνο αυτό του Γεωργίου Σβαρτς, μαρτυρούν τη μεγάλη ακμή του συνεταιρισμού.

Όμως, η ακμή αυτή των Α. και της βιομηχανίας τους δεν κράτησε για πολύ. Το κερδοσκοπικό πάθος είχε προκαλέσει φιλονικίες και μίση μεταξύ των συνεταίρων. To αποτέλεσμα ήταν η διαίρεσή τους σε δύο ομάδες, γεγονός που αποτέλεσε την απαρχή του μαρασμού της εταιρείας. Λίγο αργότερα, ο ισχυρός ανταγωνισμός της κλωστοϋφαντουργίας του Μάντσεστερ της Αγγλίας, η εφεύρεση των χρωμάτων της ανιλίνης, η απληστία των τουρκικών αρχών, η εχθρότητα του Αλή πασά των Ιωαννίνων και προπαντός η χρεοκοπία της Τράπεζας της Βιέννης με την εισβολή του Ναπολέοντα το 1811, από την οποία οι Αμπελακιώτες έχασαν 10.000.000 γρόσια, όλα αυτά οδήγησαν στη διάλυση της Εταιρείας σε βαθμό ώστε, όταν κηρύχτηκε η Επανάσταση του 1821, τα Α. ήταν σχεδόν ερημωμένα.

Τα αρχοντικά των Αμπελακίων αποτελούν μια εξέλιξη της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής παράδοσης με άφθονες ξενικές επιδράσεις, όπως για παράδειγμα το αρχοντικό του Σβαρτς, το ωραιότερο από τα σωζόμενα που έχουν να επιδείξουν τα Αμπελάκια (φωτ. Χαρισιάδη).

Το εσωτερικό του αρχοντικού του Σβαρτς είναι γεμάτο από τοιχογραφίες, όπου εκτός από τα διακοσμητικά στοιχεία με τα ανθισμένα κάνιστρα και τους δικέφαλους αετούς, ένα πλήθος από άλλα φανταστικά τοπία συμπληρώνει τη γενική σύνθεση (φωτ. Χαρισιάδη).

Ένα από τα χαρακτηριστικά σωζόμενα αρχοντικά στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας.

Τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας γνώρισαν μια πρωτόγνωρη για τον ελλαδικό χώρο μορφή συνεταιριστικής οργάνωσης κατά την τουρκοκρατία.

II

Ονομασία τεσσάρων οικισμών.

1. Παραλιακή κωμόπολη (υψόμ. 15 μ., 4.537 κάτ.) της Σαλαμίνας. Αποτελεί έδρα του ομώνυμου δήμου της νομαρχίας Πειραιώς.

2. Πεδινός οικισμός (υψόμ. 70 μ., 335 κάτ.) του νομού Δράμας. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Δράμας.

3. Ορεινός οικισμός (υψόμ. 960 μ., 84 κάτ.) στην πρώην επαρχία Δωδώνης του νομού Ιωαννίνων. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Εγνατίας.

4. Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 170 μ., 574 κάτ.) στην πρώην επαρχία Ορεστιάδας του νομού Έβρου. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Ορεστιάδας.

Το λιμάνι Αμπελάκια στη Σαλαμίνα.